عدالت‎ جنسیتی و گفتمان عدم تغییر در احکام فقهی زنان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

عدالت جنسیتی؛ به معنای عدالت استحقاقی میان زنان و مردان، در سطح واقعی ملازمه‌ای با برابری میان آنان ندارد؛ اما در سطح ادراکی هنگامی‌که نابرابری وجود داشته باشد، نیازمند توجیه خواهد بود. در فقه اسلامی احکام فردی و اجتماعی متمایز میان زنان و مردان، فراوان هستند. گفتمان رایج فقیهان در قبال این احکام، عدم‌تغییر است. در این نوشتار عملکرد گفتمان مذکور، در قبال عدالت جنسیتی واقعی و ظرفیت‌سازی برای ادراک عدالت جنسیتی با روش تحلیلی بررسی‌شده است.این گفتمان با تکیه‌بر برخی مبانی نظری نظیر «محدود شمردن عقل در مقام استنباط»، «تکیه‌بر حکمت مطلق شارع» و «تکیه‌بر اجماع و شهرت»، درصدد فهم و استنباط فتاوای تمایز است. برخی از طرفداران این گفتمان نیز می‌کوشند تا از منظر کلامی، حکمت‌های این تمایزات را تبیین کنند. بر اساس یافته‌های مطالعه، مبانی نظری مذکور توان توجیه تمامی این تمایزات را ندارند و از سوی دیگر، ذکر حکمت‌های مذکور نیز تمام فتاوای تمایز را توجیه نمی‌نماید، در نتیجه این گفتمان در مواجهه واقعی و ادراکی با مسئله عدالت جنسیتی وضعیت مطلوبی ندارد و لازم است در استنباط‌های فقهی، از طریق «اجتهاد در اصول استنباط» و نیز «بازنگری در ادله فقهی» با نظر به اقتضائات اجتماعی عصر کنونی، در فتاوای تمایز باز پژوهی صورت پذیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  • اردبیلى، احمدبن‌محمد، (1403 ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  • __________ زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: المکتبه الجعفریه، (بی‌تا).
  • استرآبادى، محمدامین و سید نورالدین موسوى عاملى، (1426 ق). الفوائد المدنیه و بذیله الشواهد المکیه، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  • انصارى، مرتضى، (1416 ق). فرائد الاُصول، چ پنجم، قم: موسسه النشر الاسلامی.
  • اصفهانى، محمدحسین، (1429 ق). نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، چ دوم، بیروت: موسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
  • آصفی، محمدمهدی، مجله فقه اهل‌البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامى، (بی‌تا).
  • باقلانی، (1382). الانصاف فیما یجب اعتقاده، قم: دار الکتب العلمیه.
  • بجنوردى، سیدحسن، (1419 ق). القواعد الفقهیه، قم: نشرالهادی.
  • بحرانى، آل‌عصفور، (1405 ق). الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  • تفتازانی، سعدالدین، (1428 ق). شرح المقاصد، بیروت: الشریف الرضی.
  • جوادی آملی، عبدالله، (1388). زن در آئینه جلال و جمال، چ چهارم، قم: اسراء.
  • جهانگیری، محسن، (1385). بررسی تمایز‌های فقهی زن و مرد، قم: بوستان کتاب.
  • حسینى فیروزآبادى، مرتضى، (1400 ق). عنایة الأصول فی شرح کفایه الأصول، چ چهارم، قم: کتاب‌فروشی فیروزآبادی.
  • حلی، حسن بن یوسف، (1414 ق). تذکره الفقهاء، قم: مؤسسه آل البیت.
  • __________ (1425 ق). نهایه الوصول الى علم الأصول، قم: موسسه الامام الصادق (ع).
  • حلی، ابن‌ادریس، (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  • حلی، مقداد بن عبداللّه، (1424 ق). کنز العرفان فی فقه القرآن، قم: انتشارات مرتضوى.
  • خویى، ابوالقاسم، (1417 ق). محاضرات فی أصول الفقه، چ چهارم، قم: طبع دارالهادى.
  • __________ (1418 ق). التنقیح فی شرح العروه الوثقى، قم: تحت اشراف آقاى لطفى.
  • راوندى، قطب‌الدین، (1405 ق). فقه القرآن، چ دوم، قم: انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی.
  • زمخشرى، محمود، (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
  • سبحانى تبریزى، جعفر، (1383). أصول الفقه المقارن فیما لا نص فیه، قم: موسسه امام صادق (ع).
  • شجریان، مهدی، (1397). «نگرشی نوین در تبیین ضرورت عقلی عمل‌به دستوارت شرعی»، عقل و دین، س 8، ش 15.
  • __________ (1395). «بررسی گستره شریعت از منظر دیدگاه‏های رایج در مصالح و مفاسد واقعیه»، آیین حکمت، س 10، ش 35.
  • __________ (1398). «جایگاه انسانی زن از منظر ملاصدرا»، پژوهش‌های عقلی نوین، سال 4، ش 8.
  • __________ (1399 الف). «بررسی رویکردهای رایج در مفهوم عدالت جنسیتی»، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، س 7، ش 12.
  • __________ (1399 ب). «راه‌حلی برای چالش مفهوم شناسی عدالت»، حکمت اسلامی، س 7، ش 3.
  • __________ (1400). «عدالت جنسیتی و گفتمان تغییر در احکام فقهی زنان»، مطالعات راهبردی زنان، س 23، ش 91.
  • شهرستانی، محمد‏، (1424 ق). الملل و النحل، ج دوم، چ سوم، بیروت: الشریف الرضی.
  • صادقی تهرانی، محمد، (1406 ق). الفرقان فى تفسیر القرآن، ج هفتم، چ دوم، قم: فرهنگ اسلامى.
  • صانعی، یوسف، (1384). برابری قصاص، قم: فقه الثقلین.
  • __________ (1388). شهادت زن در اسلام، قم: فقه الثقلین.
  • صدر، محمدباقر، (1403 ق). الفتاوى الواضحه وفقاً لمذهب اهل‌البیت علیهم‌السلام، چ هشتم، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  • __________ (1417 ق). بحوث فی علم الأصول، چ سوم، قم: موسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی‏.
  • __________ (1425 ق). دروس فی علم الاصول، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن، چ دوم، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  • طبرسى، فضل بن حسن، (1372). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چ سوم، تهران: ناصرخسرو.
  • __________ (1412 ق). تفسیر جوامع الجامع، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
  • طریحی، فخرالدین، (1375). مجمع البحرین، چ سوم، تهران: مرتضوی.
  • طوسى، محمدبن‌حسن، (1411 ق). مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه.
  • علاسوند، فریبا، (1382). «نگاهی گذرا به مبانی و تفاوت‌ها در فقه زنان»، حوراء، س 1، ش 1.
  • علیدوست، ابوالقاسم، (1390). فقه و مصلحت، چ دوم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • __________ (1391). فقه و عقل، چ پنجم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • علی‌محمدی، حامد و آمنه سادات حسینی، (1392). «تفاوت شهادت زن و مرد در فقه و حقوق»، مطالعات راهبردی زنان، س 5، ش 60.
  • فخر رازی، محمد، (1420 ق). التفسیر الکبیر، چ سوم، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
  • قربان‌نیا، ناصر، (1392). تامل در فقه تحول در حقوق، تهران: نشر میزان.
  • کلینى، محمد بن یعقوب، (1407 ق). الکافی، چ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، (1385). پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
  • مطهری، مرتضی، (1376). عدل الهی (مجموعه آثار ج 1)، چاپ هفتم، تهران: صدرا.
  • __________ (1385). نظام حقوق زن در اسلام (مجموعه آثار، ج 19)، چ ششم، تهران: صدرا.
  • __________ (1383). فلسفه تاریخ (مجموعه آثار، ج 15)، تهران: صدرا.
  • __________ (1394). زن و مسائل قضایى و سیاسى (مجموعه آثار، ج 29)، چ دوم، تهران: صدرا.
  • مظفر، محمدرضا، (1375). أصول الفقه، چ پنجم، قم: طبع اسماعیلیان.
  • ملاصدرا، (1420 ق). مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتالهین، تهران: حکمت، 1420 ق.
  • مهرپور، حسین، (1379). مباحثی از حقوق زن، تهران: اطلاعات.
  • مهرورزیان، طاهره، (1394).«علل تفاوت تفاسیر فقها و اندیشمندان مسلمان درباره حقوق سیاسی اجتماعی زنان از متون ثابت دینی»، پژوهش‌نامه زنان، س 6، ش 2.
  • مهریزی، مهدی، (1382). شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران: علمی فرهنگی.
  • نائینى، محمدحسین، (1376). فوائد الاُصول، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏
  • نجفى، محمدحسن، (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ هفتم، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
  • نجم‌آبادی، ابوالفضل، (1380). الأصول، ج یکم، قم: موسسه آیه الله العظمی البروجردی.
  • Rawls, John, (1971). A theory of justice, United States: Harvard University Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار